Denizciler, kaşifler ve gezginler yüzyıllardır yolculukları sırasında pusulalardan yararlanıyor. Bu basit araç, küçük bir manyetik iğnenin Dünya’nın manyetik alanına paralel olarak kuzeyi göstermesine dayanıyor. Ancak, uzun zamandır güvenilir kabul edilen bu aracın bazı önemli kusurları da bulunuyor.
Pusula, belirli bölgelerde doğru yönü göstermek konusunda zorlanabiliyor. Özellikle, kutup bölgeleri gibi manyetik alanın farklı şekilde davrandığı noktalarda pusulalar güvenilirliğini yitiriyor. Arktik ve Antarktika’da, pusulaların yön göstermekte zorlanması, gezginleri ciddi şekilde zorluyor. Dünya’nın manyetik alanını haritalayan Dünya Manyetik Modeli, bu sorunlu alanları “karanlık bölgeler” olarak tanımlıyor ve bu alanların genişliğini tahmin edilenden çok daha büyük bir şekilde gösteriyor.
Bu sorun, Dünya’nın manyetik alanının kutuplara yaklaşırken nasıl değiştiğiyle ilgili. Orta enlemlerde manyetik alan çizgileri yatay bir şekilde yüzeye yakınken, kutuplara yaklaşıldıkça bu çizgiler dikleşiyor. Bu durumda, manyetik alan, pusula iğnesini sabit tutmak yerine aşağıya doğru çekiyor. Sonuç olarak, iğne kayarak takılabiliyor ya da rastgele dönmeye başlıyor.
Dünya Manyetik Modeli Yeraltındaki demir yataklarının etkisi
Pusulaların yanıltıcı olmasına yol açan bir diğer etken ise yeraltındaki demir yatakları. Rusya’nın batısındaki Kursk bölgesinde büyük miktarda demir cevheri bulunuyor. Bu büyük demir kütleleri, pusulaların doğru yönü göstermesini engelliyor. 1784 yılında bilim insanı Petr Imokhodtsev, bu manyetik anomaliliği ilk kez fark etti. 1949 yılında CIA’ın yayınladığı bir belgede de bu durum detaylı bir şekilde açıklanmıştı. Belgeye göre, yer yüzeyine yakın bulunan büyük demir yatakları, pusulanın iğnesinin yönünü sapmalarla etkiliyor. Bu sapmalar “manyetik anomaliler” olarak tanımlanıyor ve Dünya’da pek çok bölgede benzer durumlar gözlemleniyor.
Bir başka örnek ise Orta Afrika Cumhuriyeti’nin başkenti Bangui’den geliyor. Burada da benzer manyetik sapmalar gözlemleniyor. Bu sapmaların nedeni henüz tam olarak belirlenmiş değil, ancak bazı bilim insanları, bölgeye çok eski çağlarda düşen dev bir göktaşının etkili olmuş olabileceğini öne sürüyor. Göktaşının etkisiyle, bölgedeki minerallerin manyetik özellikleri değişmiş olabilir.
Pusulalar, Dünya dışında çalışabilir mi?
Pusulaların Dünya dışındaki ortamlarda da çalışıp çalışmayacağı, merak edilen bir diğer konu. Gerçekten de, pusulalar teorik olarak uzayda da çalışabilir. Dünya’nın manyetosferi, gezegenimizin manyetik alanını dış uzaya yayar ve bu alan Güneş’e bakan tarafta yaklaşık 37.000 kilometreye kadar, diğer tarafta ise 370.000 kilometreye kadar uzanır. Ancak, bu bölgelerdeki manyetik alan, Dünya yüzeyindeki kadar güçlü ve düzgün değildir. Güneş rüzgarları, bu alanı sürekli olarak etkileyerek şekil değişikliklerine yol açar. Bu yüzden, yörüngede bir pusula, sabit bir yön gösterme görevini yerine getiremeyebilir.
Pusula, yüzyıllar boyunca insanlık için çok önemli bir navigasyon aracı olmuş olsa da, Dünya’nın manyetik alanındaki değişiklikler ve yer yüzeyindeki anomali bölgeleri, bu aracı bazen yanıltıcı hale getirebiliyor. Bu, pusulaların kullanımı sırasında dikkat edilmesi gereken önemli bir detay.
